Górki Wielkie to urokliwa podbeskidzka wieś sołecka położona w województwie śląskim. Wieś jest częścią powiatu cieszyńskiego, razem z oddalonymi o 2 km na południe Górkami Małymi przynależy do gminy Brenna.
Wielkość Górek Wielkich to 1469 ha, aktualna liczba mieszkańców to 3898 osób. Wieś tworzy 17 obszarów, np. Królówka, Harenda, Górki Sojka, Zalesie, Koło Brennicy, Parszywiny, Podgórka, Bucze, Górki Wielkie, Kępa, Kretowskie, Nowy Świat, Raj, Kąty, Szpotawice, Centrum, Witalusz, Czarny Las, Wschodnica. W Górkach Wielkich znajdziemy 128 ulic, oto nazwy kilku z nich: Sportowa, Spokojna, Szpotawicka, Harcerska, Franciszkańska, Kasztanowa, Klonowa, Topolowa; ulice im. Zofii Kossak, Walentego Krząszcza, Ludwika Skrzypka, Ludwika Żagana. W niedalekim sąsiedztwie Górek Wielkich znajduje się Ustroń (7 km na południowy zachód od wsi), Skoczów (4 km na północny zachód), Brenna (7 km na południowy wschód), Pogórze, Grodziec, Świętoszówka, Biery, Jasienica, Jaworze (na północ i północny wschód, kolejno: 2, 2, 4, 4, 6 i 7 km), Harbutowice, Bładnice Górne i Bładnice Dolne, Godziszów, Kisielów (na zachód, kolejno: 3, 5, 5, 7 i 7 km). Nieco dalej znajduje się Szczyrk (na południowy wschód, ok. 14 km z Brennej), Wisła (na południe, ok. 10 km z Brennej), Bielsko-Biała (na północny wschód, ok. 30 km z Brennej) i Cieszyn (na zachód, ok. 30 km).
Gmina Brenna, stanowiąca południowo-wschodnią część powiatu cieszyńskiego jest dość mocno zróżnicowana geologicznie, wieś Brenna leży w obszarze Beskidu Śląskiego, z kolei Górki Wielkie i Górki Małe przynależą geograficznie do Pogórza Śląskiego, a dokładniej rzecz ujmując: do jego części zwanej Pogórzem Cieszyńskim. Wieś Brenna leży w dolinie rzeki Brennicy, będącej prawym dopływem rzeki Wisły. Na terenie Górek Wielkich oddalonych o 7 km na północny zachód od wsi Brennej, rzeka Brennica uchodzi do Wisły, przepływającej w północno-zachodniej części Górek Wielkich. Źródła Brennicy znajdują się na stokach Beskidka (790 m n.p.m.), pod przełęczą Karkoszczonka, tworzą je potoki: Węgierskiego, Połacznego i Pościennego. Do Brennicy uchodzą dwa duże potoki: Leśnica i Hołcyna, a także Żarnowiec, Snowaniec, Śniegociny, Jatny, Głębiec, Bukowy, Chrobaczy, Węgierski. Górki Wielkie leżą u podnóża góry Bucze. W pobliżu, na granicy Górek Wielkich i Pogórza znajdują się Stawy Podgórskie.
Najważniejsze szczyty górskie w gminie Brenna to: Błatnia (Błotny 917 m n.p.m.) – szczyt górski w grupie Klimczoka w Paśmie Wiślańskim Beskidu Śląskiego; Trzy Kopce (1082 m n.p.m.) – nieopodal Trzech Kopców (ok. 750 m na południowy zachód) wznosi się Klimczok; Kotarz (974 m n.p.m.) – najwyższe wypiętrzenie w głównym grzbiecie Pasma Baraniej Góry, Kotarz wznosi się nad Szczyrkiem Soliskiem; Przełęcz Karkoszczonka (729 m n.p.m.) – przełęcz w głównym grzbiecie Beskidu Śląskiego, znajduje się pomiędzy Beskidem (860 m n.p.m.) na południu a Trzema Kopcami (1082 m n.p.m.) na północy; Stary Groń (792 m n.p.m.) – grzbiet górski w Beskidzie Śląskim na terenie Brennej, rozdziela doliny potoków Leśnicy i Hołcyny; Orłowa (813 m n.p.m.) – szczyt Beskidu Śląskiego należący do północnej części Pasma Równicy. Orłowa oddzielona jest od samej Równicy przełęczą Beskidek, ma kształt rogala o rogach skierowanych ku południu; Zebrzydka (579 m n.p.m.) – strome wzniesienie niedużych rozmiarów, przypominające kształtem kopiec. Zebrzydka to ostatni szczyt w pasemku Błatniej (Błotnego) w Paśmie Baraniej Góry w północnej części Beskidu Śląskiego, wznosi się od wschodu nad Górkami Wielkimi, więc jest najbliższym szczytem do zdobycia dla turystów odwiedzających Górki Wielkie. Dodatkowym walorem Zebrzydki jest jej bogate zalesienie, już u podnóża można się natknąć na charakterystyczną dla Beskidów buczynę karpacką.
Historia Górek Wielkich
Z kościelnego dokumentu (Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis) spisanego na przełomie wieków XIII i XIV wynika, że Górki Wielkie i Górki Małe stanowiły niegdyś jedną wieś: Górki, będącą własnością cieszyńskiego księcia. Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis wskazuje jednak na chęci podziału wsi na dwie mniejsze. Nieznany rycerz ubiegał się wydzielenie części terytorium, tak też się stało. Część wsi, która pozostała własnością księcia zaczęto nazywać Górkami Małymi, większą część, którą otrzymał rycerz – Górkami Wielkimi. W XVI wieku Górki rozrosły się na tyle, że również dokumenty rozróżniają Górki Wielkie (rycerskie) i Górki Małe (książęce). Z jednej najstarszych wsi podbeskidzkich – Górek, powstały ostatecznie dwie odrębne wsie.
Od XV wieku Górki Wielkie przechodziły we władanie kolejnych rodów szlacheckich: Pięćlatów (1417 r.), Ramszych (1447 r.), Góreckich z Kornic (1521-1697), Bludowskich z Błędowic (1697-1734), Marklowskich (1734-1802), aż w końcu na pewien czas stały się własnością habsburskich książąt cieszyńskich.
Ważna data w historii Górek Wielkich to rok 1929, kiedy to na wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, następnie przemianowana na Centralną Szkołę Instruktorek ZHP. W samych Górkach Wielkich działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP, którą do 1939 r. kierował pedagog, założyciel polskiego ruchu zuchowego, a w czasie okupacji żołnierz Armii Krajowej i autor „Kamieni na szaniec”– Aleksander Kamiński. Po wojnie siedziby harcerskie przekształcono na budynki sanatoryjne dla dzieci z chorobami układu oddechowego, do dziś funkcjonuje tam ośrodek leczniczo-rehabilitacyjny dla dzieci ze względu na korzystny mikroklimat we wsi. Z Górkami Wielkimi swoje życie związała również słynna rodzina Kossaków. W 1922 r. dawny dwór szlachecki kupił Tadeusz Kossak, ojciec uznanej pisarki Zofii Kossak, artystka wraz z rodziną zamieszkała we dworze. Ostatnim mieszkaniem Zofii Kossak był tzw. domek ogrodnika, szczęśliwie zachowany od pożaru z 1945 r., który objął resztę dworu. Po śmierci pisarki w domku założono poświęcone jej muzeum biograficzne, jest to oddział Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Zofia Kossak została pochowana na miejscowym cmentarzu, a na budynkach kościoła i domu katechetycznego wiszą pamiątkowe tablice. Z Górkami Wielkimi są też związane inne znane nazwiska: tu urodzili się pisarze Walenty Krząszcz (1886-1959, również spoczywa na miejscowym cmentarzu) oraz Franciszek Żertka (1862-1961). Warto też wspomnieć o Józefie Krecie – nauczycielu i twórcy uniwersytetów ludowych, który w latach 30. prowadził zajęcia w ramach młodzieżowego uniwersytetu ludowego w budynku Szkoły Pracy Społecznej ZHP.
Przyrodnicze atrakcje turystyczne Górek Wielkich
Przyroda Górek Wielkich jest jednym z największych atutów tej miejscowości. W Górkach Wielkich łącznie 40 drzew podlega ochronie, m. in. : dąb szypułkowy rosnący w przysiółku Szpotawice, czy jarząb szwedzki i czereśnia ptasia rosnące na Górze Bucze. Na terenie Górek Wielkich znajdują się dwa rezerwaty, jeden z nich to porastający górę Bucze las liściasty (lipowo-dębowo-grabowy), którego dodatkowym walorem jest gęste runo florystyczne i piękne łąki, drugi rezerwat to las dzielowy, na którego terenie występuje łęg jesionowy i grąd oraz równie bogate runo kwiatowe. Na terenie obu rezerwatów licznie występują roślinne gatunki chronione, np. storczyki (storczyk blady, buławnik wielkokwiatowy, storczyk męski nakrapiany, podkolan zielonawy, podkolan biały, kruszczyk siny, kruszczyk szerokolistny, kukułka Fuchsa i kukułka szerokolistna, gnieźnik leśny, listera jajowata), cieszynianka wiosenna, wawrzynek wilczełyko, pierwiosnka wyniosła, zimowit jesienny, przylaszczka pospolita, orlik pospolity, skrzyp olbrzymi, obrazki alpejskie, pióropusznik strusi, centuria pospolita, kalina koralowa, kopytnik pospolity, wilżyna bezbronna, ciemiężyca zielona, parzydło leśne, marzanka wonna, bluszcz pospolity i barwinek pospolity. Warto też wspomnieć o jesionowo-olszowych łęgach rosnących w dolinie Brennicy oraz o zbiorowiskach nieleśnych na górze Bucze: szałwii łąkowej, bukwicy zwyczajnej i zbiorowisku okrajkowym z obecnością rzepika pospolitego.
Będąc w Górkach Wielkich warto się wybrać na ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną po górze Bucze i zobaczyć typowe dla tego regionu ekosystemy. Ścieżka mierzy około 4 km, wycieczka piesza zajmuje mniej więcej 2 godziny. Ścieżka zaczyna się w centrum Górek Wielkich przy ulicy Bielskiej (przed mostem na rzece Brennicy) i wiedzie przez 6 odcinków. Na pierwszym etapie, kierując się od Brennicy w kierunku góry Bucze, możemy zobaczyć zimorodka, pliszkę górską i pluszcz, następnie przechodzimy przez las grądowy, gdzie rosną m.in. pierwiosnka wyniosła, marzanna wonna, lipa drobnolistna i kruszczyk szerokolistny, a dalej storczyki, wawrzynek wilcze łyko, orlik pospolity i przylaszczka pospolita. W lesie przekształconym spotkamy sikorę czubatkę i sikorę sosnówkę , zaś na pograniczu łąki i lasu występują: mniszek lekarski, dzwonek rozpierzchły, jesion wyniosły, czworolist pospolity i dzięcioł duży. Na koniec wycieczki zwiedzamy jar z cieszynianką wiosenną, zawilcem gajowym, jarzmianką większą i innymi ciekawymi okazami.
W rejonie Górek Wielkich jest wiele ciekawych zwierząt wszystkich gatunków: objęta ochroną Popielica, nietoperze (m.in. nocek duży, nocek rudy, nocek orzęsiony, nocek wąsatek, mroczek pozłocisty), rzekotka drzewna, żaba trawna, salamandra plamista, padalec, jaszczurka zwinka, zaskroniec zwyczajny, a spośród ptaków czapla siwa, krogulec, myszołów, czajka, puszczyk, sowa uszatka, dzięcioł zielony, dzięcioł duży, pluszcz, słowik rdzawy, zimorodek i gąsiorek. Oprócz tego na terenie Górek Wielkich występują dobrze każdemu znane wiewiórki, lisy, borsuki, dziki, zające szaraki, sarny i kuny leśne.
Szlaki Turystyczne w Górkach Wielkich
Bezpośrednio z Górek Wielkich można się dostać zielonym szlakiem na Zebrzydkę. Wycieczkę najlepiej zacząć od ronda we wsi i kierować się w stronę zabytkowego kościoła pw. Wszystkich Świętych, obok którego jest ul. Pod Zebrzydkę, którą powinniśmy iść dalej. Ulicą Pod Zebrzydkę idziemy aż do rozwidlenia dróg (jest tam kapliczka), na rozwidleniu skręcamy w prawo i dalej idziemy leśną ścieżkę, która doprowadza nas na Zebrzydkę. Z Zebrzydki szlak prowadzi dalej w kierunku Czupla, do połączenia ze szlakiem czerwonym, którym możemy dotrzeć na Błatnią. Pieszo lub korzystając z komunikacji miejskiej możemy się dostać do wsi Brenna, w której początek biorą inne szlaki: Brenna Centrum – Błatnia (czas przejścia to ok. 1,30 h / 1 h, kolor szlaku: czarny i zielony), Brenna Centrum – dolina Hołcyny – Kotarz (czas przejścia to ok. 2 h / 1,30 h, kolor szlaku: niebieski), Brenna Centrum – Stary Groń (czas przejścia to ok. 1 h / 0,45 h, kolor szlaku: zielony) lub dalej na Trzy Kopce (ok. 2,5 h/3,15 h), Brenna Ośrodek Zdrowia – Równica (czas przejścia to ok. 2 h / 1,15h, kolor szlaku: zielony), Brenna Ośrodek Zdrowia – Stary Groń – Grabowa (czas przejścia to ok. 2,45 h / 2,05 h, kolor szlaku: czarny), Brenna Ośrodek Zdrowia – Stary Groń – p. Salmopolska (czas przejścia to ok. 3 h / 2,5 h, kolor szlaku: czarny i czerwony), Brenna Bukowa – Przełęcz Karkoszczonka – Szczyrk (czas przejścia to ok. 2 h / 1,30 h, kolor szlaku: żółty), Brenna Leśnica – Orłowa (czas przejścia to ok. 1,25 h / 0,45 h, kolor szlaku: żółty).
Przez Górki Wielkie biegną dwie trasy rowerowe Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń i Niebieska trasa rowerowa nr 12 – Jaworze – Górki Wielkie – Ustroń (22 km).
Ścieżki tematyczne
Oprócz wędrówek po górskich szlaków Górki Wielkie oferują tematyczne spacery po samej wsi, połączone ze zwiedzaniem. Turyści zainteresowani architekturą kościelną powinni się wybrać na spacer po terenie parafii pod wezwaniem św. Jana Sarkandra (kapliczka św. Antoniego w obrębie posesji rodziny Bączków, kapliczka Matki Bożej Niepokalanie Poczętej w obrębie posesji rodziny Dynaków, kapliczka „za rzeką” umieszczona na dębie, Krzyż misyjny przy kościele) lub w obrębie parafii pod wezwaniem Wszystkich Świętych (kapliczka przy strumyku Wschodnica w obrębie posesji rodziny Belskich, kapliczka przy drodze Solarskiej w lesie Witalusz, kapliczka „na lipie” przy drodze Solarskiej w obrębie posesji rodziny Małysz, kapliczka „pod Matulową Górką” na końcu drogi Solarskiej, kapliczka „za Kamionką” w obrębie posesji rodzin Chrapek i Czakon, kapliczka „na Zalesiu” przy drodze między Górkami a Lipowcem, kapliczka „na Szpotawicy” w obrębie posesji rodzin Prandzioch- Minkus).
Na pasjonatów historii czeka „szlak Kamyka” (2 km, na trasie dwie tablice informacyjne), który powstał w tym roku. Szlak zaczyna się przy muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej, przy którym znajduje się zabytkowy Park Kossaków (1,5 ha), kolejno turyści mogą odwiedzić park sanatoryjny (3,5 ha) okalający dawną stanicę ZHP, której kierownikiem przed II Wojną Światową był druh „Kamyk”, czyli Aleksander Kamiński. Szlak kończy się na północnym stoku góry Bucze (417 m n.p.m.). „Szlak KAMYKA” przebiega przez teren ścisłej ochrony wód.
Zabytki w Górkach Wielkich
Narodowy Instytut Dziedzictwa wyróżnia następujące zabytki znajdujące się w Górkach Wielkich: Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych (ul. Pod Zebrzydkę 6) – jest jednym z najstarszych kościołów na Śląsku Cieszyńskim, wybudowany został przez mieszkańców wsi w XV w. Na przykościelnym cmentarzu znajdują się groby Zofii Kossak i jej drugiego męża, Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), został tu również pochowany Walenty Krząszcz; Szlachecki zespół dworski z XVIII wieku – dwór został wybudowany w 1734 r. na polecenie rodu Marklowskich, w 1922 r. kupił go i zamieszkał w nim Tadeusz Kossak razem z rodziną. Tu mieszkała i tworzyła przez prawie całe swoje życie jego córka Zofia Kossak. W maju 1945 r. prawie cały obiekt spłonął. Do naszych czasów dochował się jedynie domek ogrodnika – ostatnie mieszkanie pisarki (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej, oddział Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie, Górki Wielkie ul. Stary Dwór 2), poza tym z dawnego dworu zachowało się jedynie kilka zniszczonych budynków gospodarczych. Wystrój domu, meble i sprzęty pozostawione w nienaruszonym stanie tworzą niepowtarzalną atmosferę. Sam zespół dworski został odrestaurowany i przemianowany na Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” (ul. Stary Dwór 4). Na turystów czekają tu takie atrakcje, jak: multimedialny pokaz zdjęć, wysłuchanie nagranych wypowiedzi pisarki, fototapety i eksponaty nawiązujące do rodziny Kossaków oraz do życia i twórczości Zofii Kossak. Ponadto we dworze odbywają się w wyznaczonych terminach cykle imprez kulturalnych pod nazwą „Artystyczne Lato u Kossaków”. „Dwór Kossaków” prowadzi także warsztaty literackie, dziennikarskie, plastyczne, teatralne dla dzieci i młodzieży. Do zabytków zaliczany jest również park dworski (1,5 ha) z XIX wieku.
Na górze Bucze są budynki dawnej Stanicy ZHP, obecnie Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny, który otacza piękny park (3,5 ha) – część nowopowstałej ścieżki tematycznej „KAMYK”.
Inne atrakcje turystyczne:
• Ośrodek „Pod Brandysem” – teren nad rzeką Brennicą w Górkach Wielkich, ośrodek znajduje się w pobliżu Zespołu Szkół Publicznych. Teren ośrodka składa się z pięknie oświetlonych alejek spacerowych, wraz z niezbędnymi udogodnieniami w postaci ławek, stojaków na rowery, punktów gastronomicznych i bezpłatnych toalet, placu zabaw dla dzieci, boiska do piłki plażowej i trybun dla widzów, ścianki wspinaczkowej oraz sceny, gdzie organizowane są okolicznościowe koncerty, festyny i inne imprezy. Ośrodek „Pod Brandysem” skierowany jest do osób z każdej grupy wiekowej, to atrakcyjny teren zarówno dla turystów, jak i mieszkańców Górek Wielkich.
• Hala sportowa i boisko sportowe przy ZSP w Górkach Wielkich, ul. Szkolna 1
• Kuligi i bryczki JAN MATULA – (33)8539342, (33)8539284
Zaprzęg (20os. Max)
Bryczki (20os. Max)
• Ośrodek konny „U Matuli” i szkółka jeżdziecka, Górki Wielkie ul. Bielska 14,
• Plaże nadrzeczne (Wisła, Brennica)
• Chlebowa Chata w Górkach Małych – na turystów czekają takie atrakcje, jak: pokaz maszyn dawniej wykorzystywanych przy uprawie i obróbce zboża, zdobycie wiadomości o ziarnach, zaznajomienie się z procesem powstawania miodu, masła i twarogu, pokaz sprzętów do nich wykorzystywanych, próby młócenia cepami i ubijania masła, mielenie zboża na żarnach, osiewanie mąki, przygotowanie oraz wypiek podpłomyków i wreszcie degustacja.
• Galeria „Pod Maską” w Górkach Małych (obok Chlebowej Chaty) organizuje indywidualne i grupowe warsztaty dla dzieci i dorosłych: ceramiki, malowania na szkle oraz tworzenia z gliny naczyń, czy ozdób. Galeria oferuje też zakup pamiątek regionalnych.
Sporty Wodne
W pobliżu Górek Wielkich znajdują się dwie przystanie kajakowe: przystań wodna Hołcyna, która znajduje się w dolinie potoku Hołcyny (pow. 300 m2, średnia głębokość ok. 1 m), przystań oddalona jest o 1,5 km od centrum Brennej. Z przystani można przejść na niebieski szlak górski prowadzący do Przełęczy Salmopolskiej i Szczyrku. Od zachodu przystań otacza pasmo „Starego Gronia”, a od wschodu pasmo „Kotarza”. Na przystani można wypożyczyć rowerki wodne i kajaki. Przystań czynna jest od maja do września. Druga przystań położona jest w dolinie potoku Leśnicy, przystań oddalona jest o 3,5 km od centrum Brennej. Od zachodu przystań okalają pasma górskie Beskidka i Orłowej, od wschodu pasmo „Starego Gronia”. Na przystani wodnej Leśnicy również można wypożyczyć rowerki wodne i kajaki w okresie maj – wrzesień.
Górki Wielkie zimą:
– stoki narciarskie w gminie Brenna: Borynia, Gronik, Hyrca, Stary Groń, Świniorka;
– Szkoła Narciarstwa i Snowboardu w Brennej: Maximus-SKI Arkadiusz Heller;
– Szkoła Narciarska BRENNA-SKI.PL w Brennej;
– Lodowisko wraz z bezpłatną wypożyczalnią łyżew i kasków w Parku Turystyki w centrum Brennej (cena wstępu: 2 zł. dla dzieci, 4 zł dla dorosłych).
Religia
Na terenie Górek Wielkich znajdują się dwa kościoły: rzymskokatolicki (parafie Świętego Jana Sarkandra i Wszystkich Świętych) i Kościół Ewangelicko-Augsburski.
Schroniska i chaty przy szlaku:
– Chata Wuja Toma, Szczyrk, ul. Pasterska 9
– Ranczo Błatnia, Brenna, ul. Błatnia 15
– Schronisko PTTK na Błatniej (Błotny, 917 m n.p m.), Brenna, ul. Błatnia 20
– Przytulisko młodzieżowe Telesforówka, Brenna, ul. Pilarzy 64
Komunikacja:
W Górkach Wielkich kursują autobusy TRANSKOM Skoczów i busy Linea Trans do Brennej, Cieszyna i Skoczowa.
Autor: Natalia Rolnik
