Pieniny to samodzielne pasmo górskie o powierzchni ok. 50 km2, długości 35 km oraz szerokości ok. 5-6 km. Znajdują się w województwie Małopolskim, na terenie powiatu nowotarskiego, na granicy polsko – słowackiej. Pieniny są częścią łańcucha górskiego Karpat i stanowią najwyższą część Pienińskiego Pasa Skałkowego (ciągnący się przez 600 km od Wiednia po Karpaty Marmaroskie w Rumunii, wygięty w łuk pas skał wyznaczający granicę pomiędzy Karpatami Zewnętrznymi i Karpatami Centralnymi).
Choć zdecydowanie mniejsze, swoim urokiem, pięknymi widokami i atrakcyjnemu ukształtowaniu terenu nie ustępują nawet położonym około 30 km na południowy zachód Tatrom (które w pogodne dni są z Pienin doskonale widoczne). Ponadto znajdują się w okolicy obfitującej w inne piękne pasma górskie. Pieniny od północnego zachodu sąsiadują z Beskidem Sądeckim, od północnego wschodu z Gorcami, a od południa z Magurą Spiską (Słowacja).
Pieniny dzielą się na trzy części różnorodne pod względem budowy geologicznej i ukształtowania terenu – Pieniny Właściwe, Pieniny Małe, oraz Pieniny Spiskie.
Pieniny Właściwe
Pieniny Właściwe (inaczej Pieniny Środkowe) leżą po zachodniej stronie Dunajca, pomiędzy miejscowościami Czorsztyn, Szczawnica i Sromowce Niżne. Najwyższym szczytem Pienin Właściwych są Trzy Korony (982 m n.p.m.).
Pieniny Właściwe uważane są za najciekawsze (to w tej części Pienin znajdują się jedne z najbardziej znanych atrakcji tego pasma górskiego – Sokolica, Trzy Korony, Wąwóz Szopczański, Zamek Pieniński, Sokola Perć), przez co kumuluje się tu największa część ruchu turystycznego.
Pieniny Właściwe dzielą się na:
- Pieniny Czorsztyńskie (rozciągające się pomiędzy Czorsztynem, a Przełęczą Szopka)
- Masyw Trzech Koron (pomiędzy Przełęczą Szopka, a Dunajcem i Doliną Pienińskiego Potoku)
- Pieninki (ciągnące się od Hukowej Skały i Przechodniego Wierchu po Bajków Groń
Według niektórych źródeł do Pienin Właściwych należy również położona w całości na terytorium Słowacji Grupa Golicy (położona pomiędzy Dunajcem, Leśnym Potokiem i Lipnikiem).
Pieniny Małe
Pieniny Małe rozciągają się od Szczawnicy do Jaworek, a ich granią przebiega granica polsko – słowacka. Najwyższym szczytem Małych Pienin (i całych Pienin w ogóle) jest Wysoka (Wysokie Skałki – 1050 m n.p.m.). W obrębie Małych Pienin znajdują się ciekawe atrakcje turystyczne takie jak Wąwóz Homole czy Rezerwat Białej Wody, a także liczne mniej znane formacje skalne.
Pieniny Spiskie
Pieniny Spiskie (inaczej Hombarki) leżą na wschód od Jeziora Czorsztyńskiego, pomiędzy Niedzicą (słynącą z pięknego średniowiecznego zamku), a Krempachami i Trybszem. Najwyższym szczytem Pienin Spiskich jest Żar (879 m n.p.m.).
Geologia
Pasmo górskie Pienin charakteryzuje się dużą różnorodnością pod względem ukształtowania terenu. W sąsiedztwie stromych, strzelistych szczytów i głęboko wciętych wąwozów, znajdują się obłe wzgórza z delikatnie zaznaczonymi przełęczami.
Różnorodność krajobrazów i form skalnych w Pieninach zawdzięczamy mnogości rodzajów budujących je skał oraz licznym, wpływającym na nie zjawiskom geologicznym, nie do końca jeszcze zbadanym.
Budowa geologiczna Pienin już od ponad stu lat stanowi dla uczonych zagadkę, której po dziś dzień nie udało się do końca rozwikłać.
Zgodnie z obecnym stanem wiedzy Pieniny powstawały w następujących epokach i okresach geologicznych:
Era | Okres | Zdarzenie | |
Era Mezozoiczna | Trias (od ok. 252,2 mln lat temu do ok. 201,3 lat temu) |
Osadzenie się na dnie Oceanu Tetydy (zalewającego obszar dzisiejszych Pienin) pierwszych skał formujących dzisiejsze Pieniny (dolomity i wapienie – występujące w okolicach Haligowiec na Słowacji). | |
Jura (od ok. 201,3 mln lat temu do ok 145,0 mln lat temu) |
(Jura i Dolna Kreda) Osadzenie się na dnie mórz skał formujących główny zrąb Pienin. W zależności od głębokości i warunków osadzania utworzyło się sześć różnorodnych serii osadów nazwanych od rejonów w których występują) – czorsztyńska, czertezicka, niedzicka, branicka, pienińska i haligowiecka. | ||
Kreda (145 do ok. 66 mln lat temu) |
|||
(Górna Kreda) Sfałdowanie i wydźwignięcie pasma Pienin ponad poziom morza. Na serię czorsztyńską z południa nasunęły się serie niedzicka, branicka i pienińska | |||
(Przełom Kredy i Paleogenu) Ponowne zalanie wodami basenu magurskiego oraz osadzanie się skał – zlepieńców, margli, piaskowców i łupków (pierwszy, górnokredowy człon „osłony skałkowej”) | |||
Era Kenozoiczna | Paleogen (od ok. 65 do ok. 24 mln lat temu) |
||
(Paleogen) Ponowne ruchy tektoniczne powodujące przesunięcia płaszczowin. | |||
(Paleogen) Osadzanie się drugiego członu „osłony skałkowej” – złożonego z naprzemiennych warstw piaskowców, zlepieńców i łupków (fisz magurski). | |||
(Paleogen) Silne ruchy tektoniczne spowodowały wygniecenie i spiętrzenie pasa pienińskiego pomiędzy blokami tatrzańskim i magurskim. Miękkie skały uległy pofalowaniu, a twarde popękały i przebiły młodsze warstwy osadów.
W Paleogenie miały miejsce również zjawiska wulkaniczne – mi. wylewy andezytów pienińskich (góra Wdżar, Jarmuta), intruzja bazaltowa (Rezerwat Białej Wody). |
|||
Neogen
(od ok. 23 do 3,6 mln lat temu) |
(Neogen) Kształtowanie się rzeźby terenu głównie poprzez erozję wodną i denudacje. Miękkie skały (magle, łupki, piaskowce, zlepieńce) zostały usunięte, a spod ich grubej warstwy zaczęły wyłaniać się twarde skały zbudowane z wapieni, czyli widoczne dziś i stanowiące nieodzowny element krajobrazu Pienin strzeliste turnie i strome skalne ściany. |
Tabela przedstawia przebieg powstawania Pienin od czasów najstarszych do najmłodszych.
Klimat i pogoda
W Pieninach panuje klimat łagodniejszy i nieco cieplejszy w stosunku do okolicznych pasm górskich, a zwłaszcza Tatr i Podhala – taką informację można przeczytać w większości opracowań na temat Pienin, powtarzana jest także przez pienińskich przewodników. Nie jest to niespodzianką, gdyż Tatry są górami zdecydowanie wyższymi od Pienin w związku z czym jest w nich zimniej i panuje ostrzejszy klimat.
Pieniny i Podhale – porównanie klimatów:
Pieniny | Podhale | |
Średnia roczna temperatura powietrza | 6,3 oC | 5,1oC |
Najcieplejszy miesiąc (średnia dobowa temperatura) | Lipiec (16,4 oC) | Lipiec (14,5 oC) |
Najzimniejszy miesiąc | Styczeń (- 3,5 oC) | Styczeń (- 4,5 oC) |
Liczba dni pochmurnych w ciągu roku | 135-140 | 156 |
Roczne opady deszczu | 690 – 850 mm | 1100 mm |
Średnia roczna temperatura w dolnych partiach Pieninach wynosi 6,3 oC, (na szczycie Wysokiej nieco mniej – 4,0 oC). Pieniny charakteryzują się dużym nasłonecznieniem (latem 22-23 dni słoneczne w miesiącu, zimą – 14-15). Bardziej nasłonecznione są stoki południowe. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (średnia dobowa temperatura: 16,4 oC), a najzimniejszym styczeń (- 3,5 oC). Najwyższa zanotowana w Pieninach (w miejscowości Czerwony Klasztor) temperatura wynosiła +35 oC, a najniższa: – 35,8 oC.
W Pieninach wieją głownie niezbyt intensywne wiatry zachodnie oraz północno zachodnie. Wiatry halne występują tu zdecydowanie rzadziej niż na Podhalu.
Zima trwa stosunkowo krótko i nie jest zbyt mroźna. Średnia grubość pokrywy śnieżnej wynosi 10-12 cm i zalega przez 98 – 155 dni w ciągu roku.
Jesienią i zimą (szczególnie rano, w pogodne dni) częste jest zjawisko „morza mgieł” spowodowane przez zalegające w dolinach chmury – cumulusy. Krajobraz Pienin przykryty mglistą pierzyną wygląda niezwykle efektownie.
Flora Pienin
Trochę historii
Era | Okres | Epoka | Roślinność |
Era Kenozoiczna | Neogen
(od ok. 23 do 3,6 mln lat temu) |
Pliocen (od ok. 23 do 3,6 mln lat temu) | Pieniny porastały wielogatunkowe lasy liściaste i mieszane |
Czwartorzęd (od ok. 2,58 mln lat temu do dziś) | Plejstocen (d 2,58 mln lat temu do 11,7 tys. lat temu) | W okresach zlodowaceń Pieniny porastała tundra arktyczno-alpejska, a pomiędzy zlodowaceniami lasy mieszane (wraz z ochładzaniem się klimatu z coraz większą przewagą drzew iglastych). | |
Holocen (od 11,7 tys. lat temu do dziś) | Po zakończeniu epoki lodowcowej Pieniny ponownie zostały porośnięte lasami – najpierw sosnowymi, następnie świerkowymi, aż w końcu bukowymi i jodłowymi. |
Tabela przedstawia roślinność Pienin od czasów najstarszych do najmłodszych.
Teraźniejszość
Pieniny są prawdziwym rajem dla botaników, gdyż ze względu różnorodność gleb, podłoża skalnego, klimatu oraz rzeźby terenu, pomimo małej przestrzeni, rośnie tu ogromna liczba gatunków roślin – również endemicznych, bardzo rzadko spotykanych na innych obszarach oraz reliktowych.
Botanicy do tej pory odnaleźli w Pieninach 3400 gatunków roślin, w tym 2300 gatunków roślin zarodnikowych i 1100 gatunków roślin naczyniowych (dla porównania w całej Polsce występuje tylko dwukrotnie więcej gatunków roślin naczyniowych).
Endemiczne gatunki roślin występujące Pieninach:
- mniszek pieniński (porasta wierzchołki Trzech Koron)
- pszonak pieniński (porasta skały Góry Zamkowej i mury Zamku w Czorsztynie)
Endemiczne odmiany roślin występujące Pieninach:
- bylica piołun odmiana wapienna
- mokrzyca szczeciolistna odmiana pienińska
- chaber barwny odmiana pienińska
- rozchodnik ostry odmiana wapienna
Reliktowe* odmiany roślin występujące w Pieninach (przełom plejstocenu i holocenu):
- chryzantema Zawadzkiego
- szczwoligorz pochwiasty
- jałowiec sawina
* reliktowe czyli będące pozostałością minionych epok geologicznych
Lasy
Obecnie Pieniny porastają głownie lasy bukowo-jodłowe (regiel dolny), choć oczywiście występuje tu również wiele innych gatunków drzew – między innymi jawory, graby, lipy, cisy oraz świerki. Na wierzchołkach skał możemy podziwiać bardzo malownicze, rosnące pojedynczo lub w małych grupach powykręcane od wiatru sosny pospolite. Najbardziej znana jest samotna sosna rosnąca na wierzchołku Sokolicy (747 m n.p.m.) – bohaterka wielu zdjęć, rysunków, a nawet etykiety wody źródlanej Kinga Pienińska.
Fauna Pienin
Trochę historii
Zwierzętami żyjącymi na terenie Pienin podczas epoki lodowcowej (plejstocen), które wyginęły wraz z jej końcem były między innymi:
- niedźwiedź jaskiniowy
- hiena jaskiniowa
- lew jaskiniowy
- mamut
- jeleń olbrzymi
- nosorożec włochaty
W tym samym czasie Pieniny zamieszkiwały również gatunki ssaków żyjących obecnie, lecz w zimniejszym klimacie, takie jak renifer, lis polarny, zając bielak czy leming.
Przedstawicielami ptaków żyjących w Pieninach w epoce lodowcowej były m.in. bernikla białolica, lodówka, pardwa górska, pardwa mszarna, siewka złota oraz traczyk lodowy.
Teraźniejszość
Obecnie Pieniny zamieszkuje niemal 300 gatunków zwierząt kręgowych, w tym:
- 61 gatunków ssaków (m.in. sarny, jelenie, dziki, nietoperze, lisy, kuny, borsuki, wydry, bobry, rysie – kilka osobników).
- 188 gatunków ptaków (m.in. puchacze, puszczyki, sowy uszate, sowy włochate, pójdźki, puszczyki uralskie, sóweczki, pustułki, myszołowy, jastrzębie gołębiarze, bociany czarne, dzięcioły trójpalczaste, orzechówki, drozdy obrożne, zimorodki, pliszki górskie, pluszcze)
- 6 gatunków gadów (jaszczurki zwinki, jaszczurki żyworodki, padalce, zaskrońce, gniewosze plamiste i żmije)
- 9 gatunków płazów (m.in. traszki karpackie, traszki górskie, salamandry, kumaki górskie, ropuchy szare i ropuchy zielone)
- 23 gatunki ryb (wśród nich pstrągi potokowe, strzeble potokowe, głowacze pręgopłetwe, lipienie, ukleje i klenie).
Ponadto w Pieninach występuje bardzo dużo gatunków zwierząt bezkręgowych (prawie 7000 obecnie zbadanych, gatunków, ale szacuje się, że może ich być nawet 13 000), w tym:
- 110 gatunków ślimaków (37 gatunków typowo górskich)
- 47 gatunków mrówek (w tym 5 gatunków typowo górskich)
- 40 gatunków korników
- aż 1600 gatunków motyli (w tym zagrożone wymarciem gatunki: niepylak apollo, niepylak mnemozyna, paź żeglarz)
Spośród bezkręgowców na szczególną uwagę zasługuje jedyny gatunek endemiczny występujący tylko w Pieninach – skoczogonka Onychiurus Carpenteri (stawonóg skrytoszczęki, długość ciała wynosząca kilka mm, zazwyczaj żyje w glebie, żywi się martwą materią organiczną) .
Ciekawostki pienińskiego świata zwierząt:
Nietoperze w Pieninach:
- W Pieninach żyje 15-19 gatunków nietoperzy.
- Niektóre kolonie (nietoperza podkowca małego) mają swoje gniazda na poddaszach pienińskich kościołów (Szczawnica, Jaworki, Czerwony Klasztor).
- W najdłuższej jaskini Pienin, Aksamitce, miał swoją kolonię tropikalny gatunek nietoperza – podkasaniec mały, było to najdalej wysunięte na północ stanowisko tego gatunku.
- Wilki i niedźwiedzie odwiedzają Pieniny przechodząc z sąsiednich lasów, jednak nie zamieszkują tu na stałe (PPN jest obecnie zbyt małym kompleksem leśnym).
- W Pieninach żyje orzeł przedni (jedna para) – najsilniejszy europejski orzeł. Osiąga wymiary dwukrotnie większe od myszołowa. Znajduje się pod ścisłą ochroną gatunkową.
- Z rzadkich ptaków drapieżnych można zaobserwować również orlika krzykliwego, orła przedniego oraz sokoła wędrownego.
Niepylak Apollo:
- Niepylak Apollo jest jedynym z największych motyli dziennych w Polsce. Rozpiętość jego skrzydeł (białych w czarno-czerwone plamki) dochodzi do 9 cm.
- Kiedyś spotykany w wielu miejscach naszego kraju (tereny górskie, niziny, pomorze), obecnie jest gatunkiem zagrożonym kompletnym wyginięciem.
- W Polsce występuje obecnie tylko w Pieninach i Tatrach. Populacja pienińska, która także prawie wyginęła w drugiej połowie XX wieku (w latach ‘61 – ‘88), została przywrócona do życia dzięki staraniom zespołu naukowców, z inicjatywy prof. Zbigniewa Witkowskiego.
- Od 1990 motyle są rozmnażane w cieplarni w Krościenku (prowadzonej przez Tadeusza Olesia), znakowane i wypuszczane na wolność. PPN dba także o wysoką jakość naturalnych stanowisk niepylaka apollo porządkując zamieszkiwane przez niego łąki i sadząc rośliny będące dla niego pożywieniem.
- Obecnie pienińska populacja niepylaka apollo liczy 800 – 1200 osobników.
Pieniński Park Narodowy
Pieniński Park Narodowy, o powierzchni 23,46 km², obejmuje obszar Pienin Właściwych, Przełomu Dunajca, Pienin Czorsztyńskich oraz niewielki fragment Pienin Spiskich (zielone skałki). Nieco ponad połowa obszaru Pienińskiego Parku Narodowego należy do Skarbu Państwa, pozostała część – do prywatnych właścicieli.
Działalność Pienińskiego Parku Narodowego obejmuje między innymi zadania z zakresu badań naukowych, ochrony przyrody, edukacji oraz propagowania i organizacji turystyki.
W siedzibie dyrekcji PPN (ul. Jagiellońska 107B w Krościenku) mieści się ciekawa wystawa przyrodnicza (bilet – 2,00 zł). Podobne wystawy tematyczne, nieco mniejsze, udostępniane do zwiedzania za darmo, znajdują się w Pawilonach Edukacyjnych PPN przy wejściach do Parku (Czorsztyn, Sromowce Niżne, Sromowce-Kąty, Szczawnica). Ponadto PPN prowadzi działalność wydawniczą (książki i foldery edukacyjne oraz przyrodnicze).
Osoby chcące pogłębiać swoją wiedzę na temat Pienin mogą skorzystać z biblioteki (w siedzibie dyrekcji PPN, czynna pn – pt w godzinach 7:30 – 15:30). Biblioteka udostępnia do czytania i przeglądania (na miejscu w czytelni) książki, czasopisma, mapy, archiwalia, nagrania dźwiękowe i video, zdjęcia, pocztówki na temat przyrody, historii, kultury, turystyki, słowackiego PIENAPu i wielu innych zagadnień związanych z Pieninami.
Od kilku lat w miesiącach letnich Pieniński Park Narodowy organizuje wolontariat w dwu- lub czterotygodniowych turnusach. Do zadań wolontariuszy należy między innymi sprzątanie szlaków, pomoc w obsłudze turystów oraz oprowadzanie po wystawach edukacyjnych. Wolontariusze otrzymują szkolenie, ubezpieczenie, zakwaterowanie (bez wyżywienia) oraz strój.
Od 1998 roku funkcję dyrektora PPN pełni Michał Sokołowski
Historia powstania Pienińskiego Parku Narodowego:
1921 – pierwsze plany utworzenia Pienińskiego Parku Narodowego (pod kierownictwem prof. Władysława Szafera, przewodniczącego Państwowej Komisji Ochrony Przyrody)
– utworzenie przez Stanisława Drohojewskiego pierwszego prywatnego rezerwatu obejmującego Górę Zamkową i okolice
1923 – pierwsze przygotowania do utworzenia Pienińskiego Parku Narodowego (pod kierownictwem prof. Walerego Goetla)
1929-1930 – wykupienie od prywatnych właścicieli 756 ha ziemi (część Pienin Czorsztyńskich, masyw Trzech Koron, dolina Pienińskiego Potoku, Pieninki)
31 sierpnia 1930 – uroczyste, ale nieformalne ogłoszenie Pienin Parkiem Narodowym (Park obejmował obszar 756 ha)
23 maja 1932 – oficjalne powołanie Parku Narodowego w Pieninach i ustanowienie inż. Tadeusza Owczarzaka pierwszym dyrektorem
17 lipca 1932 roku – powołanie Słowackiego Rezerwatu Przyrodniczego w Pieninach o powierzchni 350 ha (oba parki, po polskiej i słowackiej stronie, stały się pierwszym w Europie i drugim na świecie Międzynarodowym Parkiem Przyrody)
Polski i Słowacki Park Narodowy współpracowały ze sobą w wielu różnych dziedzinach. Ustalenia dotyczyły przede wszystkim ochrony przyrody, gospodarki oraz turystyki. Dzięki umowom międzypaństwowym turyści mogli bez problemu poruszać się po całym obszarze Pienin i przekraczać granice. Wymagane były jedynie przepustki wydawane turystom lub członkostwo w organizacji PTT.
II Wojna Światowa – Park Narodowy przestał istnieć, wszystkie przedwojenne uchwały i ustalenia straciły swoją ważność. W czasie wojny zaprzestano działalności ochronnej Pienin, jednak kontynuowano ją od pierwszych lat po wojnie
30 października 1954 – wydano rozporządzenie o ponownym utworzeniu Pienińskiego Parku Narodowego (o zdecydowanie większej powierzchni wynoszącej 2331 ha)
16 stycznia 1967 – utworzenie PIENAPu (Pieninský národný park) o powierzchni 2153 ha (w którego skład weszły między innymi dawne rezerwaty: Przełom Dunajca, Haligowskie Skały, Przełom Leśnickiego Potoku – Kacze) wraz z otuliną o powierzchni 51 955 ha
14 maja 1996 – powierzchnia PPN została zwiększona do 2346 ha (z czego 1346 ha jest własnością skarbu państwa), utworzono także otulinę PPN o powierzchni 2682 ha
Turystyka w Pieninach
Pomimo, że Pieniński Park Narodowy jest jednym z najmniejszych w Polsce (mniejszy od niego jest tylko Ojcowski Park Narodowy – 21,46 km2) jest bardzo licznie odwiedzany przez turystów (ok. 0,6 mln odwiedzających rocznie).
Szlaki
Szlaki w Pieninach są bardzo dobrze oznakowane i utrzymane. Właściwie nie ma możliwości zgubienia drogi. W bardziej niebezpiecznych miejscach (urwiska) znajdują się barierki zabezpieczające, a w trudniejszych technicznie – ułatwienia takie jak łańcuchy, drabinki (np. na Sokolej Perci) czy schodki (np. Wąwóz Homole), nie ma ich jednak zbyt wiele. Szlaki są generalnie łatwe technicznie i dostępne dla każdego – także osób mniej sprawnych oraz kilkuletnich dzieci.
Obecnie dla ruchu turystycznego udostępnione są następujące szlaki:
1. Szlak niebieski: Czorsztyn – Trzy Korony – Zamkowa Góra – Sokolica – Szczawnica (długość: 15,5 km)
2. Szlak zielony: Czorsztyn – Zamek w Czorsztynie (długość: 0,5 km)
3. Szlak czerwony: Sromowce-Kąty – Trzy Kopce (długość: 1,6 km)
4. Szlak żółty: Krościenko – Sromowce Niżne (długość: 3,4 km)
5. Szlak zielony: Sromowce Niżne – Kosarzyska (długość: 2,0 km)
6. Szlak zielony: Krościenko – Czertezik (długość: 1,5 km)
7. Szlak zielony: Krościenko – Przełęcz Sosnów (długość: 1,9 km)
8. Szlak czerwony: Szczawnica – przejście graniczne PL-SK / Droga Pienińska / (długość: 0,8 km)
9. Szlak wodny w przełomie Dunajca (długość: 8,0 km)
Łączna długość szlaków turystycznych prowadzących przez Pieniński Park Narodowy wynosi ok. 35 km.
Poza szlakami przebiegającymi ściśle przez teren PPN warte uwagi są również inne – znajdujące się w otulinie parku, w Beskidzie Sądeckim (Pasmo Radziejowej), w Gorcach (Pasmo Lubania), na Spiszu (Góra Żar, Magura Spiska). Pobyt w Pieninach daje więc naprawdę wiele możliwości pieszych wędrówek.
Schroniska
Pieniny są na tyle małymi górami, że można dotrzeć w każdy ich zakątek bez konieczności nocowania w schronisku górskim. Warto jednak wstąpić do jednego z nich, napić się gorącej herbaty przed dalszą wędrówką i zaczerpnąć „schroniskowej” atmosfery.
Schroniska górskie w Pieninach:
Schronisko PTTK Orlica (niedaleko Szczawnicy)
Schronisko PTTK Trzy Korony (niedaleko Sromowiec Niżnych)
Górski Ośrodek Szkoleniowo – Wypoczynkowy “Pod Durbaszką” (niedaleko Jaworek)
Baza noclegowa i gastronomiczna
W Pieninach znajduje się bardzo dobrze rozwinięta baza noclegowa obejmująca hotele (od jednej do pięciu gwiazdek), pensjonaty, ośrodki wypoczynkowe, apartamenty, kwatery prywatne oraz kempingi. Najwięcej obiektów noclegowych znajduje się w Szczawnicy, Krościenku, Czorsztynie, Niedzicy oraz Sromowcach Niżnych i Wyżnych. W pozostałych miejscowościach również bez problemu znajdziemy miejsce do spania – głównie w gospodarstwach agroturystycznych.
Ceny tanich noclegów (w kwaterach prywatnych) zaczynają się od 25 zł za osobę (w ścisłym sezonie drożej – nawet 50 zł). „Dwójka” w średniej klasy hotelu to wydatek rzędu 200 – 250 zł.
Rozbudowanej bazie noclegowej towarzyszy równie dobrze rozwinięte zaplecze gastronomiczne. W Pienińskich miejscowościach znajdziemy kilkadziesiąt restauracji najwięcej w Szczawnicy i Krościenku) serwujących kuchnię regionalną, polską, a także dania włoskie i śródziemnomorskie. W sezonie działa wiele barów typu fastfood z kiełbasą z grilla, hamburgerami, hot-dogami itp. W sezonie 2013 okolicy parku dolnego w Szczawnicy działał prowadzony przez Węgra punkt z wyśmienitymi langoszami (potrawa węgierska – placek ziemniaczano-drożdżowy z różnymi dodatkami – np. czosnkiem, serem żółtym, śmietaną).
Miłośnicy słodkości mogą skosztować deserów i ciastek w jednej z kilku kawiarni lub zjeść gofra i loda „świderka” w lokalach sezonowych.
Nazwa
Jak pisał Walery Eljasz, autor pierwszego przewodnika po Pieninach, nie wiadomo do końca skąd wzięła się nazwa Pienin. Można jednak przypuszczać, że pochodzi ona od pieniących się wód Dunajca rozbijających się o skały.
Inne źródła podają, że mogła pochodzić od celtyckiego słowa „pen” oznaczającego górę lub szczyt.
Pierwszy raz nazwa Pieniny pojawiła się w XV-wiecznych kronikach Jana Długosza w nawiązaniu do Zamku Czorsztyńskiego.
Ludność
W miejscowościach otaczających Pieniny (w gminach Szczawnica, Krościenko, Czorsztyn oraz Łapsze Niżne) żyje obecnie około 30 000 osób, a gęstość zaludnienia wynosi średnio 99 osób na km2 (średnia dla Polski to 125 os./km2).
Źródło danych statystycznych: www.stat.gov.pl
Kultura i folklor
Język
Rodowici górale pienińscy używają gwary pienińskiej (należącej do Dialektu Małopolskiego), bardzo podobnej do gwary podhalańskiej, którą posługują się górale mieszkający pod Tatrami.
Świetnym przykładem wykorzystania gwary pienińskiej w poezji jest wiersz Michała Słowika-Dzwona (1907-1980) – najwybitniejszego pienińskiego poety, autora licznych wierszy, opowieści oraz sztuk teatralnych skupiających się na tematyce Pienin, pienińskiej historii, kultury oraz legend.
Gwara Pienińska
O mowo moja, ty gwaro pienińska
Gadają ześ ponoć, bidula chudobno
Nad tobą wiyrchuje ta piykno, nadobno
Bo ją wygadały wantowe, złomiska Tatr
Podhalańską mową kiejś polscy królowie gadali
A Moją gadała matka.
I od wieków dziadowie podania składali
A matka moliła mnie do łostatka
– Gadaj nią, bo to mowa moja i ojca
Ona wysemrzało wodami Dunajca
I wychucano Beskidu wiyrchami
Sumi smerkami, jodłami, bukami
Z nią płyną cołna, te flisackie dłubanice
Popod Trzy Koruny, Facimiech, Mnichy, Sokolice
Strojnie kwiatki pachną z Pienińskie Polanuli uroku
I skarby syrcą, hoń, w stolni w Jarmucie.
Słys- ona kocho pikno i mo cłece cucie
Słysy jak dzwony biją w Cerwonę Klastorze
Jake skowronek spiywo, kiedy ojciec orze
Kie kosi polane, to mu pomagaja drozdze
W górze zataca sokół koło i podobnie gwizdze
Na organach grają ptaski w tę pionińskie chórze
Wiys, ze nie słychno w ni grzmoty ani świstu strzały
Ani zgrzytu ciupagi o kości
Ani huku, jakby się turnie odezwały
Taką one gware, cłekowi oddały
Bo Pięniny gadają gwarą – o miłości
Stroje
Charakterystyczne elementy męskiego stroju górala pienińskiego:
- białe sukienne spodnie zdobione wyszywanymi na czerwono parzenicami (sercowatymi wzorami)
- biała płócienna koszula
- błękitna kamizelka haftowana we wzory kwiatowe
- czarny kapelusz z okrągłym rondem i sznurem przypominającym morskie muszelki
Charakterystyczne elementy damskiego stroju góralki pienińskiej:
- kwiecista spódnica (z tzw. tybetki)
- haftowana zapaska
- biała koszula z haftowanym kołnierzem
- gorset w kolorze czarnym lub czerwonym
Pomimo tego, że podpienińskie miejscowości są położone na stosunkowo niewielkim obszarze, ze względu na uwarunkowania geograficzne ich mieszkańcy podzieleni są na kilka grup etnograficznych (wyróżnia się odrębne regiony: sromowiecki, spiski, czorsztyński oraz krościeńsko-szczawnicki). Co za tym idzie również tradycyjny strój różni się w zależności od regionu – przykładowo w niektórych miejscach jest bogato haftowany, w innych – zdecydowanie uboższy.
Budownictwo
Budownictwo ludowe w Pieninach przypomina to podhalańskie – z jednym wyjątkiem – nigdy nie rozwinął się tu styl witkiewiczowski / zakopiański. Tradycyjne góralskie drewniane chaty dzieliły się na trzy części – sień, izbę białą (reprezentacyjną, służącą między innymi do przyjmowania gości, taki współczesny „salon”) oraz izbę czarną (z piecem, pełniąca funkcję sypialni oraz kuchni).
Rolnictwo
Podpienińscy chłopi w większości przypadków uprawiali ziemię w ramach gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej, polegającej na przymusowej pracy na rzecz dworu przez większość dni w roku (co ciekawe, taka forma poddaństwa istniała w Pieninach najdłużej w Polsce – aż do 1931 roku).
Informacje praktyczne
Kiedy jechać?
Lipiec i sierpień – w tych miesiącach jest w Pieninach najbardziej tłoczno (wakacje szkolne)
Wrzesień i październik – najlepsze warunki do chodzenia po górach
Grudzień – w czasie przerwy świąteczno-noworocznej ceny noclegów osiągają najwyższy poziom
Styczeń – luty – okres ferii zimowych, najbardziej odpowiedni czas do jazdy na nartach
Historia
Historia osadnictwa
Obszar Pienin był zamieszkiwany przez rasę ludzką od dawien dawna. Najstarsze ślady obecności człowieka na tych terenach pochodzą z paleolitu (epoka kamienia łupanego).
Największą skarbnicą wiedzy o czasach prehistorycznych w tym regionie jest Jaskinia Obłazowa (Przełom Białki, niedaleko miejscowości Krempachy) Odnaleziono w niej między innymi bardzo cenny, ozdobiony ochrą bumerang z kła mamuta (najstarszy na świecie – ok. 23 000 lat p.n.e., górny paleolit), a także krzemienie, nóż z radiolarytu, ostrze z kości, amulety, zawieszki, a nawet kości ludzkich palców. Najstarsze znalezione przedmioty dowodzą obecności człowieka w Jaskini Obłazowej nawet 80-100 tys. lat p.n.e. (środkowy paleolit).
Z kolei po słowackiej stronie, w jaskini Aksamitce w Haligowskich Skałach odkryto pozostałości prehistorycznego obozowiska sprzed 35 000 lat p.n.e. (górny paleolit, epoka kamienia łupanego).
Z okresu paleolitu schyłkowego pochodzą znaleziska ze Sromowiec Wyżnych i Niżnych, gdzie odkryto liczącą wiele tysięcy elementów kolekcję przedmiotów kamiennych (między innymi wytwarzanych z radiolarytu pienińskiego) takich jak narzędzia, elementy broni czy przedmioty do obróbki skór i kości.
Następne odnalezione artefakty świadczą o obecności człowieka w Pieninach w neolicie (od ok. 5400 do 1800 p.n.e..) Z przeprowadzonych badań wynika jednak, że w tym czasie ludność raczej nie osiedlała się tu na stałe (najprawdopodobniej z powodu mało sprzyjający warunków klimatycznych), a jedynie odwiedzała te strony przejazdem, ewentualnie zakładając tymczasowe obozowiska.
Ślady stałej obecności człowieka pochodzą z epoki brązu (od ok. 1800 p.n.e. do ok. 650 p.n.e.) Znaleziska z Frydmana oraz Sromowiec Niżnych, Wyżnych i Średnich (narzędzia z krzemienia i radiolarytu), a także analiza paleobotaniczna torfowisk, świadczą o tym, że w epoce tej rozwinęła się gospodarka hodowlana.
Przez następne tysiąc lat na terenie Pienin i w okolicach najprawdopodobniej nie zamieszkiwały na stałe żadne ludzkie społeczności. Artefakty z tego okresu świadczą o tymczasowej obecności człowieka, a nie wieloletnim, trwałym osadnictwie.
Na dobre w Pieninach ludność osiedliła się dopiero w średniowieczu. We wczesnym średniowieczu (VIII – IX w n.e.) zaludniła się dalsza okolica Pienin – Kotlina Sądecka, Słowacki Spisz oraz Liptów, natomiast teren dzisiejszego Krościenka czy Czerwonego Klasztoru – dopiero kilkaset lat później, w XIII wieku. W drugiej połowie XIII wieku powstała też najstarsza, drewniana część Zamku w Czorsztynie (w kolejnych wiekach rozbudowywany o części murowane) oraz należący do św. Kingi Zamek Pieniński, służący za miejsce schronienia w czasie najazdu Tatarów w 1287.
W XIV wieku na terenie otaczającym Pieniny istniało już co najmniej kilkanaście wsi (między innymi Niedzica, Krościenko, Frydman, Kacwin, Falsztyn, Krempachy, Sromowce, Łysa nad Dunajcem i Szwaby), spośród których za najstarsze uważane są Sromowce, dawniej występujące pod nazwą Przekop (pisemna wzmianka pochodzi z 1323 roku), Grywałd (osada parafialna – wzmianka z 1330 roku) oraz Krościenko (dokument lokalizacyjny wystawiony w 1348 roku przez Kazimierza Wielkiego). XIV wiek przyniósł także dwie znane budowle, które w wielokrotnie przebudowywanej i odrestaurowywanej formie przetrwały do dziś, czyli Klasztor Kartuzów (obecnie Czerwony Klasztor) wybudowany w 1319 roku oraz Zamek Dunajec (zamek w Niedzicy) wybudowany pomiędzy 1320 a 1325 rokiem.
W XV wieku do dotychczas zaludniającej tereny otaczające Pieniny ludności polskiej i spisko-niemieckiej zaczęły dołączać przybywające z południa grupy pasterzy wołoskich pochodzenia rumuńsko-albańskiego oraz południowosłowiańskiego. Początkowo prowadzili koczowniczy tryb życia wędrując ze swoimi stadami bydła, aż w końcu zaczęli osiedlać się na stałe. Typowymi wsiami wołoskimi położonymi po polskiej stronie granicy są Szlachtowa, Jaworki, Biała Woda i Czarna Woda, natomiast po słowackiej stronie – Wielki Lipnik i Straniany.
Od XV do XIX wieku podpienińskie miejscowości rozrastały się, gdzieniegdzie powstawały kolejne osiedla. Zaczęły rozwijać się nowe gałęzie gospodarki – górnictwo, hutnictwo, przemysł drzewny. W dalszym ciągu jednak głównym źródłem utrzymania ludności pozostawało rolnictwo i hodowla bydła.
Przez wieki miejscową ludność nękały liczne przeciwności losu. Na początku XVIII wieku mieszkańców zdziesiątkowała epidemia dżumy, a w XIX wieku – cholery. Dunajec regularnie wylewał niszcząc położone w okolicy brzegu budynki, a jałowa ziemia, rozdrobniona na maleńkie poletka, nie dawała urodzajnych plonów, przez co mieszkańcom często zaglądał w oczy głód.