Żubry (Bison bonasus) to ssaki z rodziny krętorogich, rzędu parzystokopytnych. Zwierzęta należące do rodzaju Bison zamieszkiwały kiedyś Europę i Amerykę Północną. Do tego rodzaju należą dwa gatunki: europejski żubr Bison bonasus i północnoamerykański bizon Bison bison. Każdy z gatunków dzieli się na dwa podgatunki. Wśród bizonów wyróżnia się bizona preriowego oraz bizona leśnego, a wśród żubrów – żubra nizinnego (białowieskiego) i żubra górskiego (kaukaskiego).
Wygląd żubra
Żubr jest największym żyjącym ssakiem Europy. Dorosłe samce (byki) ważą od 440 do 920kg, a ich wysokość dochodzi do 188cm. Ciężar ciała samic wynosi od 320 do 640kg. U samców występuje większa dysproporcja między potężną przednią częścią ciała, a niższym i węższym tyłem niż u samic. Żubr ma płowo-brunatną sierść, dłuższe włosy pokrywają przednią część tworząc tzw. brodę, a krótkie włosy porastają tył ciała. Zarówno samce jak i samice posiadają na głowie krótkie rogi, nie są one sezonowo zrzucane i nie rozgałęziają się. Racice żubrów mają kształt sierpowaty. Ogon ma długość od 60 do 80cm i jest zakończony kępką dłuższych i ciemniejszych włosów.
Pożywienie żubrów
Żubry są przeżuwaczami odżywiającymi się pokarmem roślinnym. Podstawowym pożywieniem dla żubrów są rośliny najłatwiej dostępne i najliczniej występujące – rośliny zielne, trawy i turzyce. Pokarm uzupełniający stanowią liście, kora i pędy drzew. Żubry najczęściej zdzierają lub obgryzają korę z dębu, grabu i jesionu – zjawisko to najsilniej występuje na przełomie zimy i wiosny, gdy nie ma jeszcze roślin dna lasu. Dorosły żubr zjada dziennie od 30 do 45kg pokarmu roślinnego. Zwierzęta przeżuwając pokarm ruszają żuchwą na boki. Żubry najchętniej żerują na otwartych przestrzeniach (łąki, polany), nie pozostają jednak przez dłuższy czas w tym samym miejscu. Zimą żubry są dokarmiane głównie sianem, a także roślinami okopowymi.
Rozmnażanie żubrów
Okres godowy (ruja) u żubrów trwa od sierpnia do września. Podczas rui byk towarzyszy krowie przez 2-3 dni. Byki w czasie rui często demonstrują swoją siłę łamiąc i wyrywając młode drzewa, rozgrzebując ziemię oraz tarzając się. Samce dojrzewają płciowo w 2-3 roku życia, jednak najbardziej aktywne seksualnie są między 6 a 12 rokiem życia.
Samice żubrów najczęściej dojrzewają płciowo w 3 roku życia, a pierwsze cielę rodzą w 4 roku życia. Ciąża u krowy trwa od 254 do 277 dni. Około 30 min po porodzie cielę już potrafi się podnieść. Najczęściej cielę jest karmione przez rok, natomiast związek krowy z cielęciem kończy się ostatecznie po 2 latach od narodzin.
Występowanie i liczebność
Według danych z początku 2014 roku w Polsce było 1377 żubrów, z czego 239 z nich było w stadach zamkniętych, a 1138 w stadach wolnych. Żubry w stadach zamkniętych można spotkać w następujących miejscach w Polsce:
- Rezerwat pokazowy żubrów Wolińskiego Parku Narodowego – Międzyzdroje (6 żubrów)
- Dolina Charlotty – Strzelinko (4 żubry)
- Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża – Gdańsk Oliwa (10 żubrów)
- Ogród zoologiczny – Człuchów (3 żubry)
- Instytut Ekologii Stosowanej – Syców (5 żubrów)
- Leśny Park Kultury i Wypoczynku – Bydgoszcz (3 żubry)
- Toruński Ogród Zoobotaniczny – Toruń (3 żubry)
- Wielkopolski Park Zoologiczny – Poznań (3 żubry)
- Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie (14 żubrów)
- Gospodarstwo Rolne Karolew (2 żubry)
- Miejski Ogród Zoologiczny – Wrocław (4 żubry)
- Miejski Ogród Zoologiczny – Łódź (5 żubrów)
- Miejski Ogród Zoologiczny – Warszawa (5 żubrów)
- Dworek nad Łąkami – Kiermusy (6 żubrów)
- Miejskie Przedsiębiorstwo Zieleni – Akcent Zoo Białystok (2 żubry)
- Ośrodek Hodowli Żubrów w Białowieży (40 żubrów)
- Ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach (21 żubrów)
- Zwierzyniec Bałtowski – Bałtów (7 żubrów)
- Ośrodek Hodowli Żubrów w Niepołomicach (25 żubrów)
- Pokazowa Zagroda Żubrów w Zabytkowym Parku Pszczyńskim (6 żubrów)
- Rezerwat Żubrowisko i Ośrodek Edukacji Ekologicznej Pszczyńskie Żubry – Pszczyna (46 żubrów)
- Leśny Park Niespodzianek – Ustroń (4 żubry)
- Nadleśnictwo Komańcza (1 żubr)
- Zagroda w Bukowcu (3 żubry)
Stada wolnościowe występują :
- w Puszczy Białowieskiej (505 żubrów)
- w Puszczy Knyszyńskiej (128 żubrów)
- w Puszczy Boreckiej (103 żubry)
- w Bieszczadach (270 żubrów)
- na terenie Drawskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego -stado zachodniopomorskie (132 żubry)
Możliwość oswajania
Żubry to zwierzęta dzikie i ich oswajanie nie jest wskazane. Kontakty zwierząt z ludźmi ograniczają się jedynie do interwencji weterynaryjnych. Żubry w stadach zamkniętych są bardziej agresywne w stosunku do ludzi od tych żyjących na wolności. Próby oswajania wiążą się z negatywną reakcją zwierząt – nigdy nie udało się oswoić dorosłego żubra.
Historia gatunku
Żubr jest jednym z najstarszych gatunków zwierząt żyjących na Ziemi. Rodzaj Bison powstał w południowej Azji, szczątki przodków żubra pochodzą z późnego pliocenu (ok. 1,5 miliona lat temu). Stada dosyć szybko się powiększały. Część osobników wędrowała na wschód przez pokrytą wtedy lodem Cieśninę Beringa do Ameryki Północnej, gdzie powstała populacja Bizona amerykańskiego. Po ustąpieniu lodowców w Europie zwierzęta wędrowały na zachód, gdzie wyodrębnił się gatunek Bison bonasus. Z kolei w okolicach Kaukazu część osobników dała początek gatunkowi żubra kaukaskiego.
Na początku naszej ery żubry zamieszkiwały puszcze niemal całej Europy, jednak w związku z rozwojem cywilizacyjnym malała powierzchnia puszcz w Europie, a także zmniejszał się zasięg występowania żubrów. W XIX wieku żubr na wolności występował już tylko w Puszczy Białowieskiej i na Kaukazie. Po I wojnie światowej żubr był zagrożony wyginięciem. Przyrodnicy z kilku krajów postanowili temu zapobiec i rozpoczęto program restytucji, czyli zapewnienia osobnikom gatunku właściwego dla ich życia środowiska oraz odpowiedniej opieki. W 1939 roku w Polsce żyło 37 osobników, a na świecie 115 sztuk. Po II wojnie światowej ocalały w Polsce 44 żubry. Pierwsze osobniki zostały wypuszczone na wolność do Puszczy Białowieskiej w 1952 roku.
Ochrona gatunku
Żubr jest prawnie chroniony w Polsce od XVI wieku. Na początku obowiązywały dekrety zabraniające polowań na żubry bez zezwolenia królewskiego, co wiązało się z tym, że tylko królowie mogli polować na te zwierzęta. Podczas zaborów obowiązywały dekrety carskie zabraniające polowań na żubry bez zezwolenia cara, a za złamanie tego zakazu groziły surowe kary. Obecnie zwierzęta są pod ochroną gatunkową na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku. Co więcej, w 1966 roku żubr został wpisany do Czerwonej Księgi wydanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów jako zwierzę ginące i zagrożone. Żubr znajduje się także na liście gatunków wymagających ochrony zgodnie z Konwencją Berneńską z 1975 roku.
Podobne gatunki na świecie
Gatunkiem należącym do tego samego rodzaju co żubr europejski jest północnoamerykański bizon. Wyróżnia się 2 podgatunki: bizon preriowy i bizon leśny. Bizon preriowy zamieszkuje tereny otwarte, natomiast bizon leśny – obszary zalesione. Bizonom, podobnie jak żubrom, groziło wyginięcie, jednak dzięki sprawnym działaniom ochronnym władz Stanów Zjednoczonych udało się uratować gatunek. Bizon także wpisany jest do Czerwonej Księgi IUCN.
Ciekawostki
- Żubry mogą żyć do 20 lat, najstarsza samica żyła 26 lat, a samiec – 22 lata.
- Gdy samica żubra urodzi bliźnięta (taka sytuacja ma miejsce bardzo rzadko) to jedno cielę jest odchowywane sztucznie.
- Żubry urodzone w zagrodach wpisywane są do Księgi Rodowodowej Żubrów – każdy żubr ma swój numer, imię, wpisywana jest jego data i miejsce urodzenia a także numery i imiona rodziców.
- Lasy Państwowe udostępniają transmisję online – można oglądać białowieskie żubry na żywo.
Autor tekstu: Sylwia Seremak
Zdjęcia: Jarosław Lipiński
